9 ข้อคิดเพื่อยกระดับคุณภาพชีวิต: จากครรภ์มารดาถึงเชิงตะกอน

คงปฏิเสธไม่ได้ว่า ทุกภาคส่วน โดยเฉพาะผู้ดำเนินนโยบายเศรษฐกิจในแต่ละประเทศ ต่างมุ่งให้ความสำคัญกับการขยายตัวของเศรษฐกิจ การดูแลเงินเฟ้อให้อยู่ในระดับที่เหมาะสม การดูแลเสถียรภาพระบบการเงินให้มั่นคง ตลอดจนการเพิ่มความสามารถในการแข่งขันของประเทศ แต่แท้จริงแล้ว การพัฒนาและดูแลเสถียรภาพเศรษฐกิจเหล่านี้มีเป้าหมายสูงสุด คือ “การพัฒนาคุณภาพชีวิตและความเป็นอยู่ที่ดีของคนในประเทศ”

ย้อนกลับไปเมื่อ 50 ปีก่อน ดร.ป๋วย อึ๊งภากรณ์ อดีตผู้ว่าการธนาคารแห่งประเทศไทย ได้รังสรรค์บทประพันธ์ “คุณภาพแห่งชีวิต ปฏิทินแห่งความหวัง: จากครรภ์มารดาถึงเชิงตะกอน” ซึ่งเดิมบทความนี้เป็นบทความภาษาอังกฤษที่มีชื่อว่า “The Quality of Life of a South East Asian: A Chronical of Hope from Womb to Tomb” โดยบทความนี้สะท้อนคุณภาพชีวิตและความเป็นอยู่ที่ดีของคนไทยที่พึงปรารถนาไว้อย่างรอบด้าน ถือเป็นหนึ่งในบทประพันธ์ที่ได้รับการถ่ายทอดและเผยแพร่ต่อมากที่สุดในสังคมไทย ความปรารถนาในบทประพันธ์เป็นเป้าหมายที่ควรไปให้ถึง และเชื่อมโยงกับบริบทปัจจุบันได้เป็นอย่างดี งานสัมมนาวิชาการธนาคารแห่งประเทศไทยประจำปี 2566 จึงถือโอกาสนี้ทบทวนว่า ในช่วงเวลาที่ผ่านมา คุณภาพชีวิตและความเป็นอยู่ของคนไทยดีขึ้นมากน้อยแค่ไหน ในด้านใดที่เราสามารถตอบโจทย์ที่อาจารย์ป๋วยให้ไว้เมื่อ 50 ปีก่อนได้ดี และในด้านใดที่เรายังห่างไกลจากสิ่งที่ท่านหวังไว้อยู่มาก พร้อมกับมองไปข้างหน้าว่า จะมีประเด็นอะไรเข้ามามีส่วนสำคัญในการกำหนดคุณภาพชีวิตของเราบ้างในอนาคต และเราจะพัฒนาโอกาสและคุณภาพชีวิตของคนไทยให้ดียิ่งขึ้นได้อย่างไร

บทความนี้ตกผลึกองค์ความรู้จากงานสัมมนาวิชาการดังกล่าวออกเป็นข้อคิดสำคัญและแนวนโยบายที่สามารถทำได้ทั้งหมด 9 ประการ ดังต่อไปนี้

ในช่วง 10 ปีที่ผ่านมา คนไทยไม่ได้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้นหรือพึงพอใจในชีวิตมากขึ้นนัก โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อเปรียบเทียบกับการเจริญเติบโตของเศรษฐกิจ ซึ่งมีแนวโน้มเติบโตขึ้นเรื่อย ๆ (รูปที่ 1) สาเหตุที่รายได้ของคนไม่ได้สัมพันธ์กับความสุขและความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น ส่วนหนึ่งเป็นเพราะความพึงพอใจในชีวิตไม่ได้ถูกกำหนดด้วยรายได้ที่เป็นตัวเงินเพียงอย่างเดียว แต่เป็นรายได้โดยเปรียบเทียบกับคนอื่น (relative income) โดยหากมีคนที่มีรายได้สูงกว่าเรามาก ๆ ก็อาจทำให้เรามีความสุขน้อยลง แม้ว่าความจริงแล้ว รายได้ที่เป็นตัวเงินของเราจะเท่าเดิมหรือเพิ่มขึ้นก็ตาม ทั้งนี้ มีงานศึกษาพบว่าประเทศที่มีความสุขมากกว่าโดยเฉลี่ย คือประเทศที่มีความเท่าเทียมทางด้านรายได้มากกว่า หรือมีความเหลื่อมล้ำน้อยกว่า (De Neve & Powdthavee, 2016)

อีกสองปัจจัยสำคัญที่ส่งผลต่อความเป็นอยู่ที่ดีของคน ซึ่งยังไม่สะท้อนอยู่ในตัวชี้วัดอย่าง GDP คือ ทุนมนุษย์ (human capital) และทุนธรรมชาติ (natural capital) โดยทุนทั้งสองประเภทนี้ได้รับการกล่าวถึงในบทประพันธ์ของอาจารย์ป๋วย ในมิติของโอกาสในการเรียน การมีโภชนาการที่ดี การทำงานอาชีพที่มีความหมาย สุขภาพกาย และสุขภาพจิตอันดี (เรียกรวมกันได้ว่าทุนมนุษย์) รวมไปถึงคุณภาพที่ดินสำหรับทำมาหากิน สวนสาธารณะที่เขียวชอุ่ม อากาศบริสุทธิ์สำหรับหายใจ และน้ำบริสุทธิ์สำหรับดื่ม (เรียกรวมกันได้ว่าทุนธรรมชาติ) โดยทุนเหล่านี้เริ่มได้รับความสำคัญมากขึ้นในระยะหลัง และ Dasgupta (2021) ได้เสนอให้มีตัวชี้วัดพัฒนาการทางเศรษฐศาสตร์ที่ครอบคลุมมากกว่า GDP ซึ่งเน้นเพียงการวัดทุนที่ผลิตขึ้นมาและจับต้องได้ (produced capital) แต่ให้รวมการวัดทุนมนุษย์และทุนทางธรรมชาติเข้าไปในตัวชี้วัดที่รวมเรียกว่า “Inclusive Wealth Index” ด้วย เพื่อสะท้อนความเป็นอยู่ที่ดีตลอดช่วงชีวิตและความเป็นอยู่ที่ดีข้ามรุ่น (intergeneration well-being) ของคนในประเทศได้ดีกว่า¹ การสร้างตัวชี้วัดที่ครอบคลุมเช่นนี้จะเป็นรากฐานสำคัญในการกำหนดกรอบแนวคิดและการวัดผลสัมฤทธิ์ของการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศได้

ทุนมนุษย์คือคุณภาพของคน ที่สะท้อนได้จากศักยภาพของคนในการทำงานและความสามารถในการดำรงชีวิตอย่างมีคุณภาพ ประกอบด้วย 5 ด้านหลัก ๆ ได้แก่

1. สุขภาพร่างกายและจิตใจ
2. ความมีตัวตน (self)
3. ทักษะการแก้ปัญหาและการดำรงชีวิต (executive function: EF)
4. ทักษะการเรียนรู้ และ
5. อิสรภาพทางความคิดและการใฝ่ฝัน

กระดุมเม็ดแรกของการพัฒนาทุนมนุษย์ที่ถูกต้อง ต้องเริ่มจากความเข้าใจร่วมกันถึงความหมายของ “ทุนมนุษย์” ข้างต้น และกระบวนการสร้างทุนมนุษย์เสียก่อน การศึกษาเป็นเพียงเครื่องมือหนึ่งในการพัฒนาทุนมนุษย์เท่านั้น เพราะการสร้างทุนมนุษย์ต้องคำนึงถึงการพัฒนาในด้านอื่น ๆ คือ

1. เด็กต้องมีสุขภาพร่างกายที่ดี จึงจะสามารถพัฒนาสมองได้ดี
2. เด็กต้องมีสุขภาพใจที่ดี โดยเฉพาะกระบวนการพัฒนาความมีตัวตน (self) ซึ่งการสร้างความรู้สึกมั่นคงปลอดภัยในช่วงขวบปีแรกของเด็กเป็นสิ่งสำคัญในการสร้าง self รวมถึงการมีโอกาสเล่นและลองผิดลองถูกโดยไม่ถูกตำหนิ ลงโทษ หรือถูกตีตราฝังใจว่าเป็นเด็กที่ไม่ได้เรื่อง เพราะการพัฒนา self จะเกิดขึ้นเมื่อเด็กค้นพบว่าตนเองมีศักยภาพ มีความหมาย และเป็นที่รัก
3. เด็กต้องมีทักษะการแก้ปัญหาและดำรงชีวิต (EF) โดย EF จะพัฒนาจากการที่เด็กกำหนดเป้าหมาย กำกับตนเอง และทำกิจกรรมจนสำเร็จ เช่น วาดรูป อ่านนิทาน ช่วยงานบ้าน ซึ่งในที่สุดจะช่วยให้เด็กมีความสามารถในการปรับตัวและเรียนรู้ตลอดชีวิต
4. เด็กต้องมีอิสรภาพในการเรียนรู้และใฝ่ฝัน โดยสังคมต้องช่วยกันโอบอุ้ม ให้โอกาสในการคิดและถาม รวมถึงรับฟังความเห็น เพื่อสร้างสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการเรียนรู้

การพัฒนาทุนมนุษย์ที่มีประสิทธิภาพควรให้ความสำคัญกับหลักการ dynamic complementarity (กระบวนการเสริมกันเชิงพลวัต) ใน 2 ด้านสำคัญ คือ

1. ต้องสร้างให้เร็ว การลงทุนในช่วงปฐมวัยได้ผลดีกว่าการรอลงทุนในช่วงหลัง เนื่องจากทักษะในช่วงปฐมวัยช่วยให้การเรียนรู้ในช่วงอายุต่อ ๆ ไปมีประสิทธิภาพมากขึ้น (เช่น Cunha et al., 2010 และ Heckman & Mosso, 2014) ดังนั้น การพัฒนากลุ่มเด็กที่ขาดโอกาสตั้งแต่ช่วงเริ่มต้น มีโอกาสช่วยลดช่องว่างของทุนมนุษย์ได้มากกว่าการลงทุนในช่วงหลัง และ
2. ต้องสร้างในวงกว้าง เพราะปฏิสัมพันธ์ของคนที่มีคุณภาพในปริมาณที่มากพอ จะทำให้เกิดการเรียนรู้ระหว่างกัน เสริมสร้างนวัตกรรมและการพัฒนาเศรษฐกิจได้อย่างมีประสิทธิภาพ และทำให้คุณภาพชีวิต คุณภาพของคน รวมถึงค่าตอบแทนต่อคุณภาพของคนดียิ่งขึ้นไปอีก

การพัฒนาทุนมนุษย์ดังกล่าวจึงเป็นเรื่องที่ทุกภาคส่วนต้องช่วยกัน โดยงานวิจัยในอดีตได้ชี้ให้เห็น 3 ปัจจัยหลักที่ทำให้ทุนมนุษย์พัฒนาได้ ได้แก่

1. ระบบการศึกษา ต้องให้ความสำคัญกับคุณภาพการศึกษา การลดความเหลื่อมล้ำระหว่างโรงเรียน การให้ความสำคัญกับครู และการสร้างแรงจูงใจให้ทั้งภาครัฐ สถานศึกษาและครูอยากจะพัฒนาคุณภาพ รวมไปถึงการพัฒนาคุณภาพชีวิตนักเรียนนอกเหนือจากการศึกษาด้วย เช่น ให้เด็กได้สารอาหารครบทุกมื้อ
2. สถาบันครอบครัว ซึ่งมีความสำคัญไม่แพ้การศึกษาในโรงเรียนและมีแรงจูงใจมากที่สุดในการพัฒนาเด็ก ต้องไม่มองข้ามการให้ความรัก ความเอาใจใส่ และการอบรมเลี้ยงดูที่ใกล้ชิดและถูกวิธี
3. ชุมชนและสังคม ต้องมีโครงสร้างพื้นฐานที่จะช่วยลดความเหลื่อมล้ำของโอกาสในการพัฒนาทุนมนุษย์ตามศักยภาพ เช่น ห้องสมุดชุมชนเพื่อช่วยให้เด็กเข้าถึงหนังสือได้ หรือถ้าชุมชนมีความเป็นเจ้าของและมีส่วนร่วมในกระบวนการเรียนการสอนของโรงเรียน จะช่วยเพิ่มคุณภาพของโรงเรี่ยนได้

ท้ายที่สุด การวัดระดับทุนมนุษย์เป็นสิ่งจำเป็นในการพัฒนาทุนมนุษย์ เพราะเมื่อวัดระดับทุนมนุษย์ได้ ก็สามารถวัดประสิทธิผลของการดำเนินนโยบายได้ และเมื่อวัดประสิทธิผลของการดำเนินนโยบายได้ ก็จะสามารถนำนโยบายที่ประสบผลสำเร็จไปขยายผลต่อในพื้นที่อื่น ๆ ได้ ดังคำกล่าวที่ว่า "If you can't measure it, you can't improve it."²

แม้ว่าแรงงานไทยจะมีการศึกษาสูงขึ้นต่อเนื่อง แต่ค่าจ้างที่แท้จริงเฉลี่ยของแรงงานไทยไม่ได้เติบโตมากนักในช่วง 10 ปีที่ผ่านมาโดยเฉพาะกลุ่มแรงงานที่มีทักษะสูง (รูปที่ 2) ต่างจากหลาย ๆ ประเทศที่ความก้าวหน้าของเทคโนโลยีส่งผลให้มีความต้องการแรงงานทักษะสูงมากขึ้น และทำให้ค่าจ้างของแรงงานกลุ่มนี้เพิ่มขึ้นด้วย

ปรากฏการณ์นี้แสดงให้เห็นว่าอุปสงค์ของแรงงานทักษะสูงเพิ่มขึ้นน้อยกว่าอุปทานที่เพิ่มขึ้น ทำให้กลุ่มแรงงานที่จบการศึกษาระดับปริญญาตรีมีแนวโน้มจะย้ายจากการประกอบอาชีพที่ใช้ทักษะสูงไปยังอาชีพที่ใช้ทักษะปานกลาง ขณะที่กลุ่มที่จบอนุปริญญาหรือมัธยมศึกษา จากเดิมที่เคยได้ประกอบอาชีพทักษะกลาง ๆ หรือทักษะสูงอยู่บ้าง ก็ถูกผลักให้ไปทำงานที่ใช้ทักษะต่ำ ทำให้ค่าจ้างของกลุ่มที่จบการศึกษาระดับต่ำกว่าปริญญาตรีมีแนวโน้มลดลงไปด้วย เกิดปรากฏการณ์การโยกย้ายแรงงานและการทำงานของคนที่ไม่ตรงกับทักษะ (mismatching) ในตลาดแรงงานไทย และทำให้เกิดการส่งผ่านปัญหาจากค่าจ้างที่เติบโตต่ำของกลุ่มทักษะสูงไปสู่ค่าจ้างของกลุ่มทักษะอื่น ๆ ด้วย

ความต้องการแรงงานทักษะสูงของไทยที่ไม่ได้เพิ่มขึ้นมากนัก เกิดขึ้นจากหลายเหตุผล ทั้งการขาดแรงงานทักษะสูงที่มากเพียงพอที่จะกระตุ้นให้เกิดการลงทุนในอุตสาหกรรมที่ต้องใช้แรงงานกลุ่มดังกล่าว ระดับการศึกษาที่ไม่ได้สะท้อนทักษะที่แท้จริง และอุปสรรคอื่น ๆ ในการลงทุนทางเทคโนโลยี (Lathapipat et al., 2023) โดยเฉพาะอย่างยิ่งคุณภาพของรัฐ สะท้อนจากกฎหมายที่ไม่มีประสิทธิภาพหรือไม่มีการบังคับใช้ และระดับการทุจริตที่สูง ปัญหานี้จึงอาจเป็นประเด็นไก่กับไข่ กล่าวคือ เมื่อไม่มีแรงงานทักษะสูงในจำนวนที่มากพอ ก็จะไม่ดึงดูดอุตสาหกรรมใหม่ให้เกิดขึ้นและไม่สร้างอาชีพทักษะสูงตามมา ในขณะเดียวกัน หากมีอาชีพทักษะสูงจำนวนน้อย ก็จะไม่สามารถมีจำนวนแรงงานทักษะสูงเพิ่มขึ้นได้ นอกจากนี้ ธุรกิจไทยส่วนมากยังอยู่ในอุตสาหกรรมเก่า จึงแข่งขันผ่านการลดต้นทุนเป็นหลัก โดยไม่มีการลงทุนเพิ่มและไม่เน้นทำ R&D ทำให้ไม่เกิดความต้องการแรงงานทักษะสูง

นอกจากการมุ่งพัฒนาผลิตภาพและคุณภาพชีวิตของแรงงานในระบบแล้ว ผู้ดำเนินนโยบายยังต้องคำนึงถึงแรงงานนอกระบบด้วย เนื่องจากแรงงานในระบบย้ายออกมานอกระบบมากขึ้น (Wasi et al., 2021) ทั้งนี้ อุปสรรคสำคัญของแรงงานนอกระบบของไทยที่ต้องเร่งแก้ไข เช่น

• แรงงานขาดอำนาจต่อรองกับนายจ้าง สะท้อนจากค่าจ้างที่แนวโน้มลดลงสวนทางกับประสบการณ์ที่เพิ่มขึ้น
• แรงงานขาดกลไกรัฐที่จะมาช่วยสนับสนุน โดยแรงงานไม่สามารถรวมกลุ่มกันและขาดสวัสดิการและกฎหมายรับรองสิทธิ์ ในขณะที่แรงงานกลุ่มนี้มักมีความเสี่ยงในการทำงานสูง เช่น มีชั่วโมงการทำงานที่นานถึง 12–14 ชั่วโมง ส่งผลให้มีโอกาสเกิดอุบัติเหตุระหว่างทำงานสูง
• ระบบการคุ้มครองทางสังคมยังผูกติดอยู่กับความสัมพันธ์การจ้างงาน และระบบความคุ้มครองทางสังคมของไทยยังไม่ได้ให้ความคุ้มครองที่เหมาะสมกับกลุ่มที่เคยทำงานในระบบและย้ายมาเป็นแรงงานนอกระบบ ซึ่งมีจำนวนไม่น้อย

สถานการณ์ผู้สูงอายุของไทยน่าเป็นห่วง โดยผู้สูงอายุที่อยู่ในภาวะพึ่งพิงมีมากถึง 1 ใน 3 และเมื่อมองไปข้างหน้า (รูปที่ 3) ผู้สูงอายุในอนาคตยิ่งน่าเป็นห่วง จากการที่ผู้สูงอายุมีแนวโน้มขาดที่พึ่งมากขึ้น สะท้อนจากสัดส่วนของการครองโสดถาวรและสัดส่วนของผู้ที่ไม่มีบุตรที่มากขึ้น หรือมีบุตรน้อยลง เมื่อเทียบกับผู้สูงอายุในปัจจุบัน ทำให้รูปแบบการใช้ชีวิตและการมีหลักประกันด้านต่าง ๆ จากครอบครัวเปลี่ยนแปลงไป ผู้สูงอายุในอนาคตอาจจะต้องอยู่อย่างโดดเดี่ยว ขาดการมีปฏิสัมพันธ์ทางสังคม หรือไม่ได้รับการเกื้อหนุนจากบุตรหลาน โดยเฉพาะกลุ่มที่มีสถานภาพทางเศรษฐกิจไม่มั่นคงที่ยังคงต้องทำงานเลี้ยงชีพอยู่

นอกจากนี้ รูปที่ 4 ยังแสดงให้เห็นว่ามีข้อควรระวังด้านคุณภาพชีวิตของผู้สูงอายุหลายด้าน คือ สถานการณ์การอยู่ลำพัง การอาศัยอยู่ในบ้านหรือสภาพแวดล้อมที่ไม่เหมาะสม และ ผู้สูงอายุที่ตกอยู่ในสภาพติดเตียง เป็นต้น ปัญหาคุณภาพชีวิตเหล่านี้จะทวีความรุนแรงขึ้นโดยเฉพาะใน “ประชากรสูงอายุกลุ่มเฉพาะ” เช่น ผู้สูงอายุในภาวะพิการและทุพพลภาพ ผู้สูงอายุที่มีภาวะสมองเสื่อม ผู้สูงอายุไร้บ้าน ซึ่งเข้าสู่ภาวะพึ่งพิงมากขึ้นเมื่ออายุเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ (Suwanrada, 2023)

แนวทางการพัฒนาคุณภาพชีวิตผู้สูงอายุ ต้องยึดผู้สูงอายุเป็นตัวตั้ง โดย

1. การออกแบบนโยบายผู้สูงอายุต้องอยู่บนพื้นฐานความเข้าใจในผู้สูงอายุแต่ละกลุ่มที่มีปัญหาและความต้องการที่แตกต่างกัน และให้ผู้สูงอายุมีส่วนร่วมในการแก้ปัญหานั้น โดยต้องเป็นนโยบายที่สอดประสานกัน เพื่อทำให้ผู้สูงอายุมีคุณภาพชีวิตที่ดีในมิติต่าง ๆ ทั้งเศรษฐกิจ สังคม สุขภาพ และสภาพแวดล้อม รวมทั้งมีความคุ้มครองทางสังคมเป็นหลักประกันในการดำรงชีวิต
2. เน้นให้ผู้สูงอายุและสังคมปรับเปลี่ยนทัศนคติต่อผู้สูงอายุ ว่าผู้สูงอายุยังสามารถช่วยเหลือตัวเองและสังคมได้ และเข้าใจว่าการแก่ตัวลงเป็นแค่อีกช่วงหนึ่งของชีวิต แก่แล้วไม่จำเป็นต้องอ่อนแอหรือพึ่งพาคนอื่นเสมอไป โดยสามารถดูแลสุขภาพ และทำประโยชน์ต่อครอบครัวและสังคมได้ โดยรัฐสามารถสนับสนุนการ upskill/reskill ให้ผู้สูงอายุทำหน้าที่ต่าง ๆ ในสังคมได้ เช่น การเลี้ยงดูเด็กหรือการบริการทางสังคม

การบริหารจัดการเชิงพื้นที่ควรต้องมีบทบาทสำคัญในการออกแบบนโยบายผู้สูงอายุ รัฐควรเชื่อมโยงการขับเคลื่อนจากส่วนกลาง เข้ากับและการขับเคลื่อนในระดับพื้นที่ ในการสร้างสภาพแวดล้อมและโครงส้างพื้นฐานที่เอื้อต่อการดำรงชีวิตของผู้สูงอายุ ตามแนวคิด “ageing in place” หรือการสูงวัยในถิ่นเดิม ผู้สูงอายุที่อยู่ตามลำพังหรือผู้สูงอายุกับครอบครัวจะสามารถใช้ชีวิตยามบั้นปลายในพื้นที่ หรือชุมชนที่ตนเองคุ้นเคยอย่างมีคุณภาพชีวิตที่ดีได้ ตัวอย่างเช่น การมีบริการทางการแพทย์สำหรับผู้สูงอายุในหรือใกล้ชุมชน ที่จะช่วยให้ผู้สูงอายุที่อาจมีข้อจำกัดต่าง ๆ สามารถเข้าใช้บริการได้สะดวก

อาจารย์ป๋วยได้เคยปรารถนาไว้ว่า “เมื่อแก่ ผมและเมียก็ควรได้รับประโยชน์ตอบแทนจากการประกันสังคม ซึ่งผมได้จ่ายบำรุงตลอดมา”

การจะทำให้สวัสดิการสำหรับผู้สูงอายุไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง ทำได้จริง และไม่เป็นภาระของวัยแรงงานปัจจุบันนั้น รัฐจำเป็นต้องออกแบบระบบสวัสดิการและจัดสรรทรัพยากรที่ชั่งน้ำหนักระหว่างผู้สูงอายุในปัจจุบันและผู้สูงอายุในอนาคตอย่างเหมาะสม โดยระบบความคุ้มครองทางสังคมหรือสวัสดิการนั้น

• ต้องครอบคลุมทุกช่วงวัย กล่าวคือ เริ่มต้นตั้งแต่วัยเยาว์เพื่อให้เด็กได้มีโอกาสในการพัฒนาทุนมนุษย์อย่างเต็มศักยภาพ และต่อเนื่องด้วยสวัสดิการในวัยแรงงานที่เพียงพอให้คนได้เข้าถึงโอกาสในการหาเลี้ยงชีพและสร้างคุณค่าให้กับตนเองและสังคม โดยไม่ต้องกังวลเรื่องปัจจัยสี่ที่ไม่เพียงพอ ซึ่งทั้งเด็กและแรงงานในวันนี้ก็คือผู้สูงอายุในอนาคตนั่นเอง
• ควรสอดรับกับชีวิตของคนมากขึ้นและไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง เช่น บางคนอาจจะไม่ได้ออกจากงานประจำไปประกอบอาชีพอิสระ แต่อาจจะออกไปเลี้ยงดูบุตร ดูแลพ่อแม่ ซึ่งทำให้สูญเสียโอกาสในการสร้างหลักประกันทางสังคมไป จึงต้องออกแบบให้เท่าทันความเปลี่ยนแปลงของสังคมเหล่านี้มากขึ้น นอกจากนี้ ระบบความคุ้มครองและกระบวนการคัดกรองจะต้องครอบคลุมคนกลุ่มต่าง ๆ ในสังคมได้อย่างเหมาะสม
• ต้องไม่ซ้ำซ้อนและทำเป็นองค์รวม ในปัจจุบันระบบความคุ้มครองทางสังคมของไทยสะท้อนการทำงานของหน่วยงานรัฐที่ไม่สอดประสานกัน ทำให้คนหนึ่งมีโอกาสได้รับสวัสดิการหลายระบบพร้อมกัน ขณะที่บางคนอาจจะไม่ได้อะไรเลย การออกแบบระบบสวัสดิการจึงต้องอาศัยการทำงานร่วมกันของหน่วยงานรัฐ เพื่อนำปัญหาที่มีหลาย ๆ ด้านมารวมกันโดยใช้คนเป็นศูนย์กลาง แล้วจัดสรรทรัพยากรให้เหมาะสมเพื่อตอบโจทย์คนแต่ละช่วงวัย
• ต้องคำนึงถึงความยั่งยืน สวัสดิการไม่ควรมากเกินความต้องการผู้รับ และมีแนวทางในการหาแหล่งรายได้ เพื่อให้ระบบความคุ้มครองทางสังคมไม่สร้างภาระให้กับคนรุ่นหลัง

นอกจากความหวังต่อภาครัฐในการสร้างความเป็นอยู่ที่ดีของประชาชนแล้ว อาจารย์ป๋วยยังให้ความสำคัญกับการช่วยเหลือตนเองด้วย สะท้อนจากประโยคสำคัญในบทประพันธ์ที่ว่า “เมื่อตายแล้วยังมีทรัพย์สมบัติเหลืออยู่ เก็บไว้ให้เมียผมพอใช้ในชีวิตของเธอ ถ้าลูกยังเล็กอยู่ก็เก็บไว้ เลี้ยงให้โต แต่ลูกที่โตแล้วไม่ให้…” ซึ่งชี้ให้เห็นว่าบุคคลที่มีกำลังเพียงพอย่อมสามารถพัฒนาคุณภาพชีวิตให้ดีขึ้นได้ด้วยน้ำพักน้ำแรงของตนเอง เพื่อที่จะได้ "อยู่ดี" "แก่ดี" และ "ตายดี" ได้ในท้ายที่สุด

การอยู่ดี คือการมีความสุขทั้งกายและใจ ได้อยู่ในสภาพแวดล้อมและสังคมที่ดี ได้รับรู้ถึงคุณค่าของตนเองจากการทำความดีให้กับคนรอบข้างและสังคม ขณะที่การแก่ดี คือการมีคุณภาพชีวิตที่ดีในยามชราภาพ มีสุขภาพทางการเงินและมีสุขภาพกายที่ดีตามอัตภาพ โดยมีช่วงเวลาติดเตียงสั้นที่สุด และการตายดี คือการตายอย่างมีศักดิ์ศรี ยอมรับการตาย ตายอย่างสงบ และมีคุณงามความดีให้ระลึกถึง

การจะ "แก่ดี" และ “ตายดี” ได้นั้น ต้อง “อยู่ดี” ก่อน เช่น หากไม่ได้เก็บออมมาตั้งแต่วัยแรงงาน เมื่อถึงวัยชราก็จะไม่มีทรัพย์สมบัติเพียงพอในการเลี้ยงชีพ หรือหากใช้ชีวิตโดยไม่รักษาสุขภาพ เมื่อถึงวัยชราก็จะมีโรครุมเร้า การวางแผนชีวิตและดูแลสุขภาพจึงเป็นสิ่งจำเป็นที่รัฐควรสนับสนุน

อย่างไรก็ตาม Witvorapong (2018) ชี้ให้เห็นว่ามีอุปสรรคสำคัญของการ "แก่ดี" และ "ตายดี" ใน 3 ประเด็น ได้แก่

1. คนส่วนใหญ่คิดว่าตนเองจะตายช้ากว่าความเป็นจริงและมีการเตรียมตัวตายน้อยกว่าที่ควร จากรูปที่ 5 จะเห็นได้ว่าคนไทยประเมินว่าตนเองจะตายเร็วกว่าสถิติมากถึง 8 ปี นอกจากนี้ มีคนไทยเพียง 11% เท่านั้นที่เตรียมตัวตายทั้งทางด้านร่างกายและทรัพย์สิน เช่น การเขียนพินัยกรรมชีวิต การจัดการมรดก และการทำประกันชีวิต (Witvorapong, 2021)
2. คนไทยแก่ก่อนรวย สะท้อนจากอัตราการออมที่ยังไม่เพียงพอสำหรับใช้ในยามชราภาพ (มีช่วงความมั่งคั่งหรือ wealth span สั้น) ส่งผลให้บุตรหลานกลายเป็นที่พึ่งสำคัญของชีวิตเมื่อเข้าสู่วัยชรา (Witvorapong et al., 2022)
3. คนไทยดูแลสุขภาพน้อย (ช่วงสุขภาพหรือ health span ไม่ยาวนาน) และมีพฤติกรรมทางด้านสุขภาพซับซ้อน เช่น คนที่ออกกำลังกายเป็นประจำอาจจะเป็นคนที่ดื่มแอลกอฮอล์เป็นประจำเช่นกัน (Witvorapong, 2018) ทั้งนี้ ระดับการศึกษา สังคมและคนรอบข้างมีส่วนสำคัญในการกำหนดพฤติกรรมการดูแลสุขภาพที่ดี (Xue & Witvorapong, 2022)

ดังนั้น หากคนไทยจะ “แก่ดี” และ “ตายดี” ได้ นอกจากรัฐจะต้องออกแบบโครงสร้างเศรษฐกิจให้ทุกคนมีโอกาสในการ “อยู่ดี” แล้ว แต่ละคนจำเป็นต้องสร้างเสริมองค์ความรู้พื้นฐานที่สำคัญในเรื่องการเงิน เทคโนโลยีดิจิทัล ความรอบรู้และการรักษาสุขภาพ ทักษะทางอารมณ์และสังคม เพื่อดูแลตนเองทั้งการขยาย wealth span และ health span

อาจารย์ป๋วยได้ตั้งความหวังเรื่องระบบสาธารณสุข ในยามคนไทยเจ็บป่วยไว้ว่า “ผมต้องการสุขภาพอนามัยอันดี และรัฐบาลจะต้องให้บริการป้องกันรักษาโรคแก่ผมอย่างฟรี กับบริการการแพทย์ รักษาพยาบาลอย่างถูก อย่างดี เจ็บป่วยเมื่อใดหาหมอ หาพยาบาลได้สะดวก”

เมื่อพิจารณาในปัจจุบัน ความหวังของอาจารย์ป๋วยได้ถูกเติมเต็มในบางส่วน ตั้งแต่ปี 2545 ที่ประเทศไทยมีหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า ซึ่งทำให้คนไทยกว่า 76% ที่เดิมไม่มีสิทธิรักษาพยาบาลในรูปแบบประกันสังคมหรือข้าราชการ สามารถเข้าถึงบริการทางการแพทย์ได้โดยทั่วถึง

อย่างไรก็ตาม ยังมีความท้าทายที่ระบบสุขภาพของไทยจะต้องเผชิญในอนาคต สะท้อนจากค่าใช้จ่ายในการรักษาที่นับวันจะยิ่งสูงขึ้นเรื่อย ๆ (ยาที่แพงที่สุดในโลกในปี 2564 ราคา 72 ล้านบาทต่อคนไข้หนึ่งคนต่อการรักษาหนึ่งครั้ง ต่อมาในปี 2565 ยาที่แพงที่สุดราคา 120 ล้านบาทต่อคนไข้หนึ่งคนต่อการรักษาหนึ่งครั้ง) หากภาครัฐไทยไม่ปรับตัว รายจ่ายด้านสุขภาพอาจปรับสูงจนเกินเป้าหมายด้านความยั่งยืนของข้อเสนอการคลังสุขภาพเพื่อความยั่งยืนของระบบหลักประกันสุขภาพแห่งชาติได้³

หนึ่งในวิธีควบคุมค่าใช้จ่ายด้านสุขภาพ คือ การลดการลงทุนที่สูญเปล่าในระบบสุขภาพ ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดคือการผ่าคลอด ที่ปัจจุบันพบว่าประเทศไทยมีอัตราการผ่าคลอดสูงถึง 40% ซึ่งสูงเป็นอันดับสองของเอเชียรองจากจีน และสูงกว่าที่องค์การอนามัยโลกกำหนดไว้ที่ 10–15% แม้ว่าการผ่าคลอดจะดูเหมือนเป็นทางเลือกที่ผู้มีส่วนเกี่ยวข้องต่างก็ยินดีเลือก ทั้งคนไข้ (ไม่เจ็บ ได้คลอดตามฤกษ์) แพทย์ (สะดวก ลดความเสี่ยงที่จะถูกฟ้องร้อง) โรงพยาบาล (มีรายได้เพิ่ม) และระบบประกันสุขภาพ (ตอบสนองความต้องการของผู้มีสิทธิ) แต่ก็เป็นทางเลือกที่มีผู้เสียประโยชน์โดยที่อาจไม่รู้ตัว ไม่ว่าจะเป็นตัวเด็กเองที่มีความเสี่ยงเป็นโรคต่าง ๆ สูงกว่าเด็กที่คลอดธรรมชาติ ผู้เสียภาษีที่ต้องเสียค่าใช้จ่ายโดยไม่มีเหตุจำเป็น หรือผู้ป่วยอื่น ๆ ที่รอคอยทรัพยากรทางการแพทย์ ไม่ว่าจะเป็นห้องผ่าตัด ห้องพักฟื้น

การแก้ปัญหาการลงทุนที่สูญเปล่านี้ ทำได้ในสองระดับ ได้แก่

1. การจัดการเชิงระบบ ที่จำเป็นต้องประเมินความคุ้มค่าของการรักษา ตัวอย่างที่เป็นรูปธรรมคือการจัดทำบัญชียาหลัก ซึ่งเป็นยาที่ประเมินแล้วว่ามีความคุ้มค่าในการรักษา (เทียบราคาต่อปีสุขภาวะ) และผู้ป่วยสามารถใช้ยาเหล่านี้ได้โดยไม่เสียค่าใช้จ่ายเพิ่ม
2. การจัดการในระดับบุคคล ในการให้ข้อมูลที่ถูกต้องแก่ประชาชน และกระตุ้นให้ประชาชนที่ไปรับบริการทางการแพทย์ไม่ได้ตกลงปลงใจเชื่อในบุคลากรทางการแพทย์ไปหมดทุกอย่าง แต่รู้จัก “ตั้งคำถาม” เช่น ทางเลือกในการรักษาคืออะไรบ้าง ความเสี่ยงในการรักษาคืออะไร หากไม่เลือกวิธีรักษานี้จะเกิดผลอย่างไร ซึ่งคำถามเหล่านี้ยังสามารถนำไปใช้ในบริบทของการทำนโยบายอื่น ๆ ของรัฐ

แม้ว่าปัญหามลพิษต่าง ๆ อาจไม่ได้เป็นปัญหาใหญ่นักเมื่อ 50 ปีก่อน แต่อาจารย์ป๋วยก็ได้ตั้งความหวังไว้ว่า “ผมต้องการอากาศบริสุทธิ์สำหรับหายใจ” และ “เมื่อจะตาย ก็ขออย่าให้ตายอย่างโง่ ๆ อย่างบ้า ๆ คือ ... ตายเพราะน้ำหรืออากาศเป็นพิษ” ราวกับล่วงรู้ว่าปัญหามลพิษทางอากาศจะกลายเป็นประเด็นทางสังคมในปัจจุบัน โดยมีการประเมินไว้ว่ามูลค่าความเสียหายจากมลพิษฝุ่นคิดเป็นกว่า 2 ล้านล้านบาท หรือกว่า 10% ของผลิตภัณฑ์มวลรวมของประเทศ (GDP)

การแก้ปัญหามลพิษทางอากาศที่ผ่านมานั้นประสบอุปสรรคหลายประการ ไม่ว่าจะจากการไม่เอาจริงเอาจังกับการแก้ไข หรือการไม่ยอมแตะโครงสร้างที่แท้จริงของปัญหา ดังนั้น การแก้ไขปัญหาที่ยั่งยืน จำเป็นต้องแก้ทั้งระบบ เปลี่ยนกระบวนทัศน์ (paradigm) ในการแก้ไขปัญหา ให้เข้าไปเปลี่ยนแปลงตั้งแต่วิธีคิดและโครงสร้างที่ทำให้เกิดปัญหาขึ้น

สิ่งสำคัญที่สุดในการแก้ปัญหาคือ การติดกระดุมเม็ดแรกให้ถูกต้อง โดยการตระหนักว่าสิทธิในสิ่งแวดล้อม รวมถึงอากาศสะอาด เป็นสิทธิมนุษยชนพื้นฐาน ซึ่งถูกรับรองโดยองค์การสหประชาชาติ (United Nations: UN) เรียบร้อยแล้ว ซึ่งการเสนอร่างพระราชบัญญัติกำกับดูแลการจัดการอากาศสะอาดเพื่อสุขภาพแบบบูรณาการ พ.ศ. … (ซึ่งขณะนี้อยู่ในกระบวนการนิติบัญญัติ) เป็นตัวอย่างหนึ่งของความพยายามที่จะแก้ปัญหาดังกล่าวทั้งระบบ และมีฐานคิดสำคัญที่ทำให้แต่ละคนสามารถป้องกันตนได้ด้วยการใช้สิทธิในอากาศสะอาดที่ตนเองมี เมื่อถูกกระทบสิทธิตามที่กฎหมายรองรับไว้

“ในฐานะที่ผมเป็นชาวนาชาวไร่ ผมก็อยาก…มีโอกาสรู้วิธีทำกินแบบใหม่ๆ มีตลาดดีและขายสินค้าได้ราคายุติธรรม” เป็นอีกหนึ่งความปรารถนาของอาจารย์ป๋วย ซึ่งแสดงให้เห็นว่าเทคโนโลยีมีบทบาทสำคัญในการพัฒนาคุณภาพชีวิตที่ดีของคน

ทุกอย่างเป็นเหรียญสองด้าน ไม่เว้นแม้แต่เทคโนโลยี คนจึงจำเป็นต้องฉลาดใช้และเลือกเอาด้านดีมาใช้ ทั้งนี้ การใช้เทคโนโลยีที่ดีในมุมมองของอาจารย์ป๋วย อาจะไม่ใช่การเอาเทคโนโลยีมาทดแทนมนุษย์ แต่เป็นการนำเอาเทคโนโลยีมาช่วยเพิ่มศักยภาพของมนุษย์ ทำให้เรามีความเป็นมนุษย์มากขึ้น ปลดปล่อยให้มีอิสรภาพที่จะคิด ที่จะรู้สึก ที่จะฝันและสร้างสรรค์

การนำเทคโนโลยีมาพัฒนาศักยภาพและความเป็นอยู่ที่ดี สามารถใช้ได้ในทุกช่วงเวลาของชีวิต ตั้งแต่เกิดจนตาย ยกตัวอย่างเช่น การใช้เทคโนโลยีปัญญาประดิษฐ์ (artificial intelligence: AI)

• ในวัยเด็ก AI สามารถสร้างอวตาร (avatar) ให้เด็กได้เรียนโดยตรงกับบุคคลสำคัญในอดีตต่าง ๆ สร้างแรงจูงใจในการเรียนรู้
• ต่อมาในวัยทำงาน AI ก็สามารถช่วยให้เราเข้าใจตัวเองได้มากขึ้น ให้เราพูดคุยกับตัวเราในอนาคตที่จำลองมาจากข้อมูลในอดีตของเรา ช่วยตั้งคำถามจุดประกายความคิดของเรา (จากข้อมูลการศึกษาพบว่าการพูดคุยกับตัวเราในอนาคต ถึงแม้จะรู้ว่าเป็นแค่การจำลอง มีผลให้คนมีความรู้สึกว่าจะสามารถประสบความสำเร็จในสิ่งที่คาดหวังไว้ได้ ซึ่งตรงกับผลการวิจัยอื่น ๆ ที่บอกว่ายิ่งเราสามารถมองเห็นภาพความสำเร็จได้อย่างเป็นรูปธรรมได้มากเท่าไร ก็ยิ่งจะมีโอกาสที่จะทำให้เป้าหมายนั้นเป็นความจริงได้มากเท่านั้น)
• ท้ายที่สุด ในช่วงสุดท้ายของชีวิต AI ก็สามารถช่วยให้เราทิ้งเชิงตะกอนดิจิทัล (digital footprint) ที่มีคุณค่าให้กับคนรุ่นต่อไป

ดังนั้น เช่นเดียวกับเทคโนโลยีอื่น ๆ จุดสูงสุดของ AI อาจจะไม่ใช่การสร้างสิ่งที่เลียนแบบมนุษย์ได้ แต่คือการทำอย่างไรที่จะสามารถสร้าง Intelligence Augmentation for All เพื่อช่วยให้ชีวิตของทุกคนมีความหมาย มีคุณค่าทั้งกับตนเองและสังคมมากขึ้นอย่างเท่าเทียมและยั่งยืน

อาจารย์ป๋วยได้ลงท้ายบทประพันธ์ไว้ว่า “นี่แหละคือความหมายแห่งชีวิต นี่แหละคือการพัฒนาที่ควรจะให้เกิดขึ้น เพื่อประโยชน์ของทุกคน”

การจะทำให้ความหวังในคุณภาพชีวิตที่กล่าวมาทั้งหมดข้างต้นเป็นจริงได้นั้น ต้องอาศัยระบบนิเวศทางเศรษฐกิจและสังคมที่มี “โอกาส” รองรับอยู่ในตลอดช่วงชีวิต และมีสภาวะแวดล้อมที่มี “เสถียรภาพ” โดยเฉพาะเศรษฐกิจที่เติบโตอย่างยั่งยืน เพื่อให้ประเทศไม่ต้องห่วงหน้าพะวงหลังกับความไม่แน่นอน และมีเวลาในการพัฒนานวัตกรรมอันจะนำไปสู่คุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น ทั้งนี้ มีตัวอย่างในหลาย ๆ ประเทศที่ผู้คนหมดหวัง พยายามหาทางอพยพไปตั้งหลักแหล่งและหางานในประเทศอื่น เพราะขาดโอกาสทางเศรษฐกิจและสังคม เศรษฐกิจไม่เติบโตและขาดเสถียรภาพ

ในทางกลับกัน การสร้างระบบนิเวศดังกล่าวก็จำเป็นต้องมี “ความหวัง” ควบคู่ไปด้วยเช่นกัน เพื่อเป็นหมุดหมายนำทางของคนในสังคม เพราะเมื่อผู้คนมีความหวังย่อมเป็นแรงขับเคลื่อนให้พยายามไปให้ถึง

อย่างไรก็ตาม ในปัจจุบัน ผู้คนจำนวนไม่น้อยกำลังตกอยู่ในความโกรธที่เสียงของพวกเขาไม่ได้ยินและตอบสนอง ตกอยู่กับความกลัวจากความแตกต่างและความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจและสังคม และตกอยู่กับความเหงาจากการขาดปฏิสัมพันธ์ระหว่างกันของคนในสังคม ถึงขั้นที่อาจจะทำให้หมดความหวังได้ การจะทำให้ความหวังของผู้คนยังอยู่ได้ ระบบนิเวศทางเศรษฐกิจและสังคมจึงจำเป็นต้องมี “พื้นที่” ที่รับฟังเสียงประชาชนอย่างแท้จริงด้วย ให้ผู้คนได้แสดงความคิดเห็น และนำไปปฏิบัติจริง หากความคิดเห็นนั้นมีเหตุมีผล

ท้ายที่สุด การสร้างระบบนิเวศพร้อมกับการยังคงรักษาความหวังนี้ไว้ ต้องอาศัยความร่วมมือจากทุกภาคส่วน ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน และภาคประชาสังคม แม้บทความของอาจารย์ป๋วย จะกล่าวถึงบทบาทของรัฐในการทำให้เรามีความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นโดยส่วนใหญ่ แต่ยังมีมิติของการพึ่งพาตนเองแฝงอยู่ การมีความหวังแล้วลงมือทำเต็มที่จึงเป็นปัจจัยที่สำคัญมากในการไปให้ถึงหมุดหมาย ขณะเดียวกัน ความพยายามของคนเพียงอย่างเดียวคงไม่พอ เพราะต้องอาศัยรัฐในการสร้างสภาพแวดล้อมที่เต็มไปด้วยโอกาสและเสถียรภาพ เพื่อบรรลุเป้าหมายในการมีคุณภาพชีวิตที่ดีต่อไปในที่สุด