ผลกระทบทางเศรษฐกิจจากฝุ่น PM2.5

ฝุ่น PM2.5 ในประเทศไทยมักจะสูงเกินเกณฑ์มาตรฐานโดยเฉพาะในช่วงปลายปีถึงต้นปี รูปที่ 1 แสดงปริมาณฝุ่น PM2.5 เฉลี่ย 24 ชั่วโมง ในรอบ 12 เดือนที่ผ่านมา ตั้งแต่ช่วงวันที่ 1 มกราคม 2567 จนถึงวันที่ 23 มกราคม 2568¹ และค่ามาตรฐาน² ที่ระดับ 37.5 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร (μ/m³) ซึ่งพบว่าปริมาณฝุ่น PM2.5 อยู่ในระดับที่สูงในช่วงต้นปี 2567 และกลับมาสูงอีกครั้งในช่วงปลายปี โดยเฉพาะตั้งแต่เดือนธันวาคมเป็นต้นมาต่อเนื่องมาถึงเดือนมกราคม 2568

สาเหตุที่ฝุ่น PM2.5 สูงในช่วงเวลาดังกล่าวส่วนหนึ่งมาจากปัจจัยทางอุตุนิยมวิทยาที่เกิดขึ้นในฤดูหนาว โดยมวลความกดอากาศสูงที่แผ่ลงมาปกคลุมประเทศไทย ส่งผลให้ลมสงบ ฝุ่นละอองถ่ายเทได้ยาก นำมาซึ่งการสะสมของฝุ่นละอองในปริมาณที่สูงรวมถึงฝุ่น PM2.5 ด้วย

การแก้ปัญหา PM2.5 ให้ได้ผลจำเป็นต้องทำความเข้าใจเรื่องสาเหตุต่าง ๆ ที่สลับซับซ้อนโดยทั้งนี้ ฝุ่น PM2.5 เกิดจากหลายสาเหตุ ได้แก่ ภาวะอุณหภูมิผกผัน (temperature inversion) หรือการที่การระบายอากาศในเมืองอยู่ในอัตราต่ำกว่าปกติ ทำให้ชั้นอากาศเป็นฝาครอบกักอากาศที่ผิวพื้นไว้ ทำให้หมอกควันไม่เคลื่อนตัว สะสมอยู่ใกล้พื้น (รูปที่ 2) ปัญหาการจราจรโดยเฉพาะจากพาหนะที่ใช้เครื่องยนต์ดีเซลที่มีกระบวนการเผาไหม้ไม่สมบูรณ์ ทำให้เกิดเขม่าและฝุ่นควันมาก การเผาเศษวัสดุทางการเกษตรในนาข้าว ไร่ข้าวโพด ไร่อ้อย รวมถึงการเผาไหม้เชื้อเพลิงฟอสซิลในโรงงานอุตสาหกรรม

อย่างไรก็ดี ปัจจัยที่เป็นต้นตอของปัญหาฝุ่น PM2.5 มีความแตกต่างกันขึ้นอยู่กับพื้นที่ โดยในเขตเมืองใหญ่ โดยเฉพาะจังหวัดกรุงเทพมหานคร ต้นตอที่ทำให้เกิด PM2.5 มากที่สุดมาจากไอเสียจากรถยนต์ผนวกกับการจราจรที่ติดขัด โดยเฉพาะรถบรรทุกขนาดใหญ่ที่ใช้เครื่องยนต์ดีเซลและมีมาตรฐานยูโรต่ำ (รูปที่ 3) ในขณะที่ ต้นตอของฝุ่น PM2.5 ในชนบท ส่วนใหญ่เกิดจากการเผาเศษวัสดุทางการเกษตรทั้งในที่โล่งและที่ปิด เช่น การเผาอ้อยก่อนตัด การเผาตอซังในไร่ข้าวโพด และนาข้าว เพราะเป็นวิธีที่ง่าย ประหยัดแรงงานและค่าใช้จ่ายสำหรับเกษตรกร

ที่ผ่านมา มีงานศึกษาหลายชิ้น³ ที่วิเคราะห์ผลกระทบของมลพิษทางอากาศในรูปแบบของต้นทุนสวัสดิการ (welfare costs) โดยใช้วิธีการศึกษาซึ่งใช้ใน Global Burden of Disease โดยงานศึกษาดังกล่าวพบว่ามลพิษทางอากาศก่อให้เกิดต้นทุนสวัสดิการทั่วโลกคิดเป็นมูลค่าหลายล้านล้านเหรียญสหรัฐหรือคิดเป็น 2.5–6% ของผลิตภัณฑ์มวลรวมทั่วโลก

สำหรับงานศึกษาของ World Bank (2022) ศึกษาต้นทุนทางสุขภาพทั่วโลกที่เกิดจากฝุ่น PM2.5 โดยพบว่าผลลัพธ์ทางด้านสุขภาพที่สำคัญที่มีความเชื่อมโยงกับฝุ่น PM2.5 ได้แก่ โรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง การติดเชื้อทางเดินหายใจส่วนล่าง โรคหลอดเลือดสมอง โรคหัวใจขาดเลือด โรคเบาหวานชนิดที่ 2 ฯลฯ รูปที่ 4 แสดงจำนวนผู้ที่เสียชีวิตทั่วโลกจากปัญหาฝุ่น PM2.5 ในปี 2562 จากงานศึกษาของ World Bank (2022)

สำหรับกรณีประเทศไทย งานศึกษาของ World Bank (2022) รายงานว่าจำนวนผู้เสียชีวิตจากฝุ่น PM2.5 อยู่ที่ 57 คนต่อประชากร 100,000 คน และจำนวนปีสุขภาวะที่สูญเสียจากความบกพร่องสุขภาพ⁴ (YLDs) อยู่ที่ 171,033 YLDs ซึ่งทำให้มูลค่าความเสียหายต่อสุขภาพจากฝุ่น PM2.5 สำหรับประเทศไทยอยู่ที่ 26,260 ล้านเหรียญสหรัฐ

สำหรับงานศึกษาในประเทศไทย งานวิจัยของ Attavanich (2019) ซึ่งคำนวณมูลค่าต้นทุนความเสียหายทางเศรษฐศาสตร์จากมลพิษทางอากาศโดยใช้แนวคิด Subjective Well-being พบว่าฝุ่น PM2.5 สร้างมูลค่าความเสียหายทางเศรษฐศาสตร์ต่อครัวเรือนไทย 2.173 ล้านล้านบาท ณ ปี 2562

สิ่งสำคัญที่ควรเร่งดำเนินการคือการแก้ปัญหาตามแหล่งกำเนิดของฝุ่น PM2.5 ซึ่งหลัก ๆ ประกอบด้วย การเผาไหม้เชื้อเพลิงในภาคยานยนต์และการขนส่ง การเผาในที่โล่งแจ้งภาคเกษตร และการเผาไหม้เชื้อเพลิงและกระบวนการผลิตในภาคอุตสาหกรรม ดังนี้

1. ภาคยานยนต์และขนส่ง: ในระยะสั้นควรเคร่งครัดการตรวจจับควันดำ และการดัดแปลงเครื่องยนต์ในรถทุกชนิด ในระยะกลางและระยะยาว อาจเน้นการยกระดับมาตรฐานน้ำมันและมาตรฐานไอเสีย การจัดการกับรถยนต์เก่า การสนับสนุนให้ปรับเปลี่ยนไปใช้ยานยนต์ไฟฟ้าและระบบขนส่งสาธารณะ
2. ภาคเกษตร: เพื่อลดการเผาในที่โล่งในภาคเกษตร ควรเพิ่มแรงจูงใจที่เหมาะสมให้กับเกษตรกรที่ไม่เผาผ่านการให้เงินอุดหนุนเนื่องจากการไม่เผามีต้นทุนในการจัดการแปลงมากกว่าการเผา ตลอดจนควรส่งเสริมให้เกษตรกรนำเศษวัสดุเหลือใช้ทางการเกษตรมาใช้ประโยชน์และใช้เครื่องจักรแทนการเผา
3. ภาคอุตสาหกรรม: ควรเคร่งครัดการตรวจสอบการปล่อยมลพิษจากโรงงานอุตสาหกรรมและควรสนับสนุนการปรับเปลี่ยนกระบวนการผลิต เทคโนโลยี และเชื้อเพลิงที่สะอาด