อุตสาหกรรมอาหารแปรรูป

อุตสาหกรรมอาหารแปรรูปไทยมีความสำคัญในห่วงโซ่อุปทานของโลก ประเทศไทยมีปริมาณการผลิตและส่งออกไก่แปรรูปเป็นอับดับ 8 และ 4 ของโลก ตามลำดับ และถือเป็นผู้ส่งออกไก่แปรรูปเป็นอันดับ 1 ของตลาดญี่ปุ่น

อุตสาหกรรมอาหารแปรรูปไทยโดยรวมได้รับผลกระทบทางลบจากวิกฤตโควิด-19 จากอุปสงค์ทั้งในและต่างประเทศที่หดตัวลง โดยเฉพาะครึ่งปีแรกของปี 2563 จากการแพร่ระบาดของโควิด-19 ในต่างประเทศอย่างรุนแรง ผนวกกับมาตรการปิดเมืองในไทย ส่งผลให้ธุรกิจทั้งส่งออกและขายในประเทศต้องลดระดับกำลังการผลิตลงประมาณร้อยละ 20–30 อย่างไรก็ดี อุตสาหกรรมอาหารแปรรูปถือว่าได้รับผลกระทบน้อยกว่าอุตสาหกรรมอื่น ๆ เพราะอาหารแปรรูปยังเป็นสินค้าจำเป็น และยังมีช่องทางการขายออนไลน์ประคับประคองอยู่บ้าง

• ผู้ประกอบการที่ทำการค้าระหว่างธุรกิจกับธุรกิจ (B2B) ได้รับผลกระทบจากโควิด-19 สูงกว่าผู้ประกอบการที่ทำการค้าระหว่างธุรกิจกับผู้บริโภค (B2C) เนื่องจากธุรกิจ B2B พึ่งพิงการส่งออกสูงกว่า B2C จึงได้รับผลกระทบจากมาตรการควบคุมการแพร่ระบาดของประเทศคู่ค้ามากกว่า

ในช่วงวิกฤต ผู้ประกอบการปรับตัวและรักษาความสามารถในการแข่งขัน ด้วยการลดต้นทุนการผลิตให้สอดคล้องกับยอดขาย อาทิ ลดการจ้างงาน โดยเฉพาะกลุ่มแรงงานรายวัน (ประมาณร้อยละ 30–50) ขณะที่พยายามคงแรงงานประจำที่ระดับเท่าเดิม และมีโครงการเกษียณก่อนกำหนด ลดกิจกรรมการลงทุนต่าง ๆ และรักษาสภาพคล่องโดยเก็บเงินสดมากขึ้น

ทั้งนี้ ผู้ประกอบการบางส่วนได้รับประโยชน์จากมาตรการช่วยเหลือแรงงานที่ถูกพักงาน (furlough scheme) และมาตรการทางภาษีจากภาครัฐ

หลังวิกฤตคลี่คลายลงในช่วงต้นไตรมาสที่ 3 ปี 2563 อุตสาหกรรมอาหารแปรรูปเริ่มกลับมาฟื้นตัวได้ดี แม้จะต้องอาศัยเวลาอีกระยะหนึ่งกว่าจะกลับมาที่ระดับเดิม โดยผู้ประกอบการส่วนใหญ่มีการจ้างงานเพิ่มขึ้น (แต่ยังไม่กลับมาเท่ากับช่วงก่อนเกิดวิกฤตโควิด-19) และอาศัยโอกาสนี้ในการพัฒนาบุคลากร พร้อมกับปรับปรุงกระบวนการผลิตและคิดค้นนวัตกรรมใหม่ ๆ

มองไปข้างหน้า อุตสาหกรรมมีแนวโน้มเติบโตต่อไปได้ดี โดยเฉพาะอาหารแปรรูปมูลค่าสูง (high value-added) อาทิ อาหารเสริมเพื่อสุขภาพ (functional food) อาหารที่ผ่านการผลิตแบบธรรมชาติ (organic food) และอาหารที่ได้โปรตีนจากพืช (plant-based food) โดยอาหารแปรรูปของไทยโดยรวมได้รับความเชื่อถือจากต่างชาติในด้านคุณภาพที่อยู่ในเกณฑ์ดี

อย่างไรก็ตาม ผลิตภัณฑ์ของไทยยังได้รับการรับรู้จากต่างชาติในวงจำกัด โดยอยู่ในประเภทวัตถุดิบที่นำไปผลิตต่อ (wholesale) เพราะผู้ประกอบการส่วนใหญ่ยังทำธุรกิจแบบรับจ้างผลิต (OEM: original equipment manufacturer) ซึ่งผู้ประกอบการไทยสามารถยกระดับผลิตภัณฑ์ให้เป็นที่รู้จักและเชื่อถือในรูปแบบอาหารสำเร็จรูปที่จำหน่ายตามร้านค้าปลีก (retail) ในต่างประเทศได้มากขึ้น ผ่านการเป็นธุรกิจที่ผลิตภายใต้แบรนด์สินค้าของตนเอง

นอกจากนี้ ผู้ประกอบการไทยอาจต้องเผชิญกับความท้าทายต่าง ๆ อาทิ

• ราคาของวัตถุดิบที่ผันผวนจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศที่รุนแรงขึ้น
• ค่าแรงขั้นต่ำที่อาจเพิ่มขึ้นและส่งผลต่อธุรกิจที่ยังใช้แรงงานอย่างเข้มข้น
• ปัญหาของแรงงานไทย โดยเฉพาะการหลีกเลี่ยงงาน 3D (Dirty, Dangerous, Demanding) ทำให้ธุรกิจต้องพึ่งพิงแรงงานต่างชาติ โดยผลกระทบจากมาตรการจำกัดการเดินทาง ทำให้เกิดปัญหาขาดแคลนแรงงานอยู่บ้างในช่วงที่วิกฤตคลี่คลายแล้ว (อย่างไรก็ดี วิกฤตโควิด-19 มีส่วนช่วยให้แรงงานไทยลดการหลีกเลี่ยงงาน 3D ได้มากขึ้น)
• มาตรฐานการผลิตจะได้รับความสำคัญมากขึ้นในการส่งออกระหว่างประเทศ อาทิ ด้านสุขอนามัย สิ่งแวดล้อม สังคม และธรรมาภิบาล (ESG)
• ความสามารถในการแข่งขันด้านราคาจากค่าเงินบาทที่แข็งกว่าประเทศคู่ค้าต่าง ๆ โดยเฉพาะเมื่อเทียบกับบราซิลที่มีค่าเงินอ่อนมาก
• พฤติกรรมผู้บริโภคที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างรวดเร็ว เช่น เน้นอาหารเพื่อสุขภาพ (ลดโซเดียม) และอาหารที่มีมาตรฐานสุขอนามัยเพิ่มขึ้น

ดังนั้น ผู้ประกอบการไทยจึงต้องปรับตัวอย่างต่อเนื่องเพื่อรองรับความท้าทายดังกล่าว อาทิ

• เป็นผู้นำในการพัฒนา โดยให้ความสำคัญกับการเพิ่มผลิตภาพ และรักษามาตรฐานการผลิต เนื่องจากผลิตภัณฑ์ที่ต้องใช้ความประณีตยังเป็นจุดแข็งของผู้ประกอบการไทย
• สำหรับกระบวนการผลิตที่ไม่จำเป็นต้องอาศัยแรงงานฝีมือ ควรนำเครื่องจักรมาใช้ทดแทนแรงงานให้มากขึ้น (automation) เพื่อการผลิตที่มีประสิทธิภาพเพิ่มขึ้น
• ลดความเสี่ยงของธุรกิจ โดยการกระจายตลาดและผลิตภัณฑ์ (diversification) เพื่อสร้างโอกาสและกลุ่มลูกค้าใหม่ ๆ โดยผู้ประกอบการไทยไม่จำเป็นต้องทำแต่อาหารไทยเพื่อส่งออกแต่เพียงอย่างเดียว

ภาครัฐควรขยายและเน้นรูปแบบของการสนับสนุนส่งเสริมอุตสาหกรรมอาหารแปรรูป โดยบูรณาการการทำงานร่วมกันระหว่างหน่วยงานต่าง ๆ ของรัฐ และทำงานร่วมกับภาคเอกชนมากขึ้น โดยเฉพาะการวิจัยและพัฒนากระบวนการผลิตและนวัตกรรมร่วมกับภาคเอกชน สำหรับตลาดทุกระดับ เพื่อสร้างโอกาสใหม่ ๆ และรองรับอุปสงค์ที่ยังไม่ได้รับการเติมเต็ม

• ภาครัฐควรให้ความสำคัญกับงาน R&D ในผลิตภัณฑ์ทุกระดับ ตั้งแต่ผลิตภัณฑ์ที่มีมูลค่าสูง (high-end research) เพื่อเพิ่มความสามารถในการแข่งขัน รวมทั้งผลิตภัณฑ์ระดับกลางและระดับล่างด้วย ซึ่งเป็นการผลิตในปริมาณมาก (mass production) เพื่อตอบโจทย์ให้กับธุรกิจขนาดกลางและขนาดเล็ก (SMEs)
• นอกจากการวิจัยด้านผลิตภัณฑ์แล้ว ภาครัฐควรเพิ่มการวิจัยเพื่อพัฒนาในเชิงกระบวนการผลิต (process) ให้มากขึ้นด้วย
• หน่วยงานวิจัยของรัฐควรมีกระบวนการให้ทุนวิจัยและการเบิกจ่ายทุนวิจัยที่ทันการณ์และคล่องตัว เพื่อรองรับต่อสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างรวดเร็วได้ดีขึ้น
• ควรส่งเสริมความร่วมมือกับภาคเอกชนที่มีศักยภาพในการนำผลิตภัณฑ์ที่ได้จากการวิจัยนั้นไปจำหน่ายและทำการตลาดอย่างมีประสิทธิผล

ลดกฎระเบียบที่ไม่จำเป็น ซึ่งเป็นอุปสรรคและต้นทุนต่อผู้ประกอบการ เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในกระบวนการทำงาน/บริหารจัดการต้นทุน